Błędne pytanie: lustro fenickie czy weneckie?

             Uważam, że tocząca się na stronach interenetowych dyskusja na temat, jaka jest prawidłowa nazwa – lustro fenickie, czy lustro weneckie, jest bezsensowna. To tak, jak byśmy pytali, czy prawidłowa nazwa to pistolet czy rewolwer?

            Podobnie, jak pistolet i rewolwer to dwa różne przedmioty, tak też co innego oznacza lustro weneckie, a co innego lustro fenickie.

            Istnieją oba rodzaje luster.

 Lustrzana elewacja budynku  z efektem lustra fenickiego 
- osoby wewnątrz nie są widziane, ale doskonale widzą ulicę

            Lustro weneckie to „stojące lub ścienne lustro w ozdobnych ramach ze szkła szlifowanego, często barwionego; produkowane w Wenecji, głównie w XVIII w.” (Słownik języka polskiego pod red. naukową Mieczysława Szymczaka, 1981 [1], lub podobnie określone w haśle „weneckie szkło”, zawartym w Encyklopedii PWN, 1987: „w XVIII w. najważniejszym produktem w Murano stały się bogato zdobione szlifem i grawerunkiem zwierciadła [2]”.

            Żadne z tych źródeł z „epoki przedinternetowej” nie wiąże lustra weneckiego z tzw. lustrem półprzepuszczalnym lub lustrem obserwacyjnym. Hasło „lustro fenickie” nie występuje encyklopediach i słownikach. Przyczyną jest prawdopodobnie specjalistyczne przeznaczenie tego rodzaju wyrobu. Od dawna natomiast pojęcie to występuje w literaturze fachowej, związanej głównie z kryminalistyką, jak i prawem procesowym, zarówno przed upowszechnieniem się Internetu, jak i w publikacjach, które znaleźć można w Sieci.

            Opracowanie Zbigniewa Czeczota i Mieczysława Czubalskiego „Zarys kryminalistyki” (1982) podaje: „O ile jakieś szczególne względy przemawiają za tym, aby osoba rozpoznawana nie widziała osoby rozpoznającej, okazania należy dokonać w specjalnym pomieszczeniu zaopatrzonym w wizjer lub lustro obserwacyjne (tzw. lustro fenickie) odpowiednio wmontowane w ścianę. Lustro takie pokryte jest bardzo cienką warstwą srebra i można przez nie widzieć wnętrze oświetlonego pomieszczenia, nie będąc widzianym przez osoby obserwowane.[3]”

            Również Józef Wójcikiewicz, w artykule „praObrońca a okazanie” (1991), publikowanym w czasopiśmie „Palestra” z 1991 roku, na str. 45 pisze: „Prawo angielskie natomiast wymaga, jeżeli obrońca lub świadek przybrany nie uczestniczy w okazaniu, sporządzenia kolorowej fotografii parady, a nawet nagranie video, gdy podejrzany jest oddzielony od świadka rozpoznającego np. przez lustro fenickie, czyli nie słyszy zeznań. (Code of practice, 1985).[4]”

            Podobnie Stanisław Pikulski, „Podstawowe zagadnienia taktyki kryminalistycznej” (1997): „Osobę można okazać jawnie, tzn . przez stawienie przed oczy lub dyskretnie – z ukrycia (np. przez lustro fenickie lub na placu spacerowym); w obu przypadkach z udziałem osób przybranych. Okazania dyskretnego dokonuje się w szczególności wówczas, gdy istnieje konieczność zatajenia przed osobą okazywaną samego faktu okazania lub osoby rozpoznającej.[5]”

            Wymienione źródła ukazały się zanim ktokolwiek usłyszał o Wikipedii.

            Również wszystkie poważne publikacje z zakresu kryminalistyki, które opublikowano na stronach internetowych posługują się pojęciem „lustra fenickiego”.

            Na portalu „Kryminalistyka i medycyna sądowa”, autor, powołując się na prof. Tadeusza Hanauska, będącego niewątpliwym autorytetem naukowym w dziedzinie kryminalistyki, pisze: „Okazywać »coś« – czyli rzecz lub miejsce (o ile miejsce można określić jako »coś«) możemy zawsze w formie jawnej, tzn. nie chowamy osoby rozpoznającej. Ludzi możemy pokazywać także w formie tajnej (incognito), tzn. osoba rozpoznająca jest niewidoczna np. za tzw. »lustrem fenickim«, przy użyciu kamery i monitora itp.[6]”

            Prof. Tadeusz Hanausek w swoim podręczniku „Kryminalistyka. Zarys wykładu” (1997) w rozdziale XXIII „Okazanie i konfrontacja”, w pkt. 2 – „Okazanie” pisze: „Okazanie tajne przeprowadza się tylko wówczas, gdy jego przedmiotem jest osoba i polega ono na takim przebiegu tej czynności, w czasie którego osoba rozpoznająca jest niewidoczna dla całej grupy. Niewidoczność tę uzyskuje się w różny sposób: przez obserwację poprzez wizjer, z ciemnego pokoju, z okna lub poprzez lustro fenickie. Lustro takie jest to spreparowana tafla szklana, która po stronie okazywanej grupy jest lustrem, zaś po stronie, z której obserwuje osoba rozpoznająca – jest przezroczystą szybą.[7]”

            Michał Domaracki, „Okazanie osoby bezpośrednie z ukrycia, dyskretne” podaje: „Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 czerwca 2003 r. w sprawie warunków technicznych przeprowadzenia okazania zezwala na okazywanie osoby w sposób wyłączający możliwość rozpoznania osoby przesłuchiwanej przez osobę okazywaną, a także użycie podczas takiego okazania w szczególności: sprzętu elektronicznego, wizjera, lustra obserwacyjnego (lustro fenickie)[8]”.

            W artykule „Okazanie jako czynność procesowo – kryminalistyczna” (Przegląd prawno-ekonomiczny, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Wydział Zamiejscowy Prawa i Nauk o Gospodarce w Stalowej Woli, Nr 17, Stalowa Wola 2011, Paweł Bucoń i Marta Starobrat piszą (s. 8): „Z procesowego punktu widzenia okazanie pośrednie osoby nie jest w ogóle przewidzia­ne, gdyż fotografia nie jest okazaniem osoby, a określenie »bezpośrednie« może zachować swój walor dookreślający tylko wtedy, gdy kontakt między okazywanym a rozpoznają­cym jest relacją »twarzą w twarz«. Okazanie z ukrycia przez lustro fenickie nie ogranicza bezpośredniego kontaktu osoby rozpoznają­cej z osobą okazywaną, ale ten bezpośredni kontakt wizualny ma charakter wyłącznie jednostronny.[9]”

            Również Kamila Chmielewska w opracowaniu „Ochrona przesłuchiwanych dzieci”, powstałym w Biurze Rzecznika Praw Dziecka, Warszawa 2012, w rozdziale III „Udział organizacji pozarządowych w poprawie sytuacji dzieci–świadków w perspektywie międzynarodowej”, omawiając „Przykłady dobrych praktyk stosowanych w zakresie przesłuchania małoletnich świadków. Europa Zachodnia – Wielka Brytania, Islandia, Holandia”, jako poprawną nazwę podaje „lustro fenickie”: „Z kolei w pomieszczeniu reżyserskim, odgrodzonym od pokoju przesłuchań lustrem fenickim, drugi oficer śledczy czuwa nad prawidłowym przebiegiem rejestrowania rozmowy z dzieckiem na specjalnie do tego przygotowanej aparaturze służącej do nagrywania rozmów.[10]”

            Komendant Główny Policji w załączniku do Wytycznych Nr 3 z dnia 17 listopada 2009 roku w sprawie standardów technicznych, funkcjonalnych i użytkowych obowiązujących w obiektach służbowych Policji, w pkt. 4.2.3. – Pokój przesłuchań małoletnich ofiar i świadków przestępstw – tzw. „Niebieski pokój”, określa m.in.: „Pomieszczenia powinny być usytuowane w miejscu o ograniczonym natężeniu dźwięków zewnętrznych, z dala od głównych ciągów komunikacyjnych i możliwie najbliżej wejścia do budynku jednostki. Powinny one być połączone lustrem obserwacyjnym (fenickim) oraz mieć zapewniony kontakt dźwiękowy.[11]”

Identyczny zapis znajduje się w załączniku do Wytycznych Nr 3 KGP z 30 lipca 2013 roku[12], który zastąpił ten, cytowany wyżej, z roku 2009.

            Jednoznacznie problem przedstawia Piotr Karlik w artykule „Weneckie czy fenickie – lustro obserwacyjne i jego zastosowanie w czynnościach procesowych”, zamieszczonym w „Materiałach z Konferencji III Dni Kryminalistyki Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego” (2009), pod red. Mariusza Zelka i opieką merytoryczną dr Moniki Klejnowskiej, pisząc: „Otóż zajmujemy się tu takim rodzajem lustra, które, mówiąc skrótowo, z jednej strony daje efekt zwykłego lustra, natomiast z drugiej – normalnej szyby. O ile termin lustro weneckie jest często spotykany, w odniesieniu do wspomnianej ogólnej definicji, która została stworzona na potrzeby niniejszej publikacji, to z pojęciem lustra fenickiego stykamy się o wiele rzadziej, o ile w ogóle. Wobec tego naturalnym jest, że pierwszą odpowiedzią jaka nasuwa się na postawione wyżej pytanie jest – lustro weneckie. Pogląd ten może wydawać się o tyle usprawiedliwiony, że po wpisaniu hasła »lustro weneckie« w internetowych wyszukiwarkach najczęstszym wynikiem, który nam się pojawia jest właśnie stworzona przeze mnie definicja i różnego rodzaju jej pochodne. W dodatku identyczną nomenklaturę stosują przedsiębiorcy profesjonalnie zajmujący się produkcją szkła i wyrobów szklanych. Należy jednak stanowczo sprzeciwić się takiej nomenklaturze, gdyż prawidłowa nazwa, to lustro fenickie. Dlaczego więc tak często spotykamy się z błędnym nazewnictwem? Ciężko jest racjonalnie odpowiedzieć na to pytanie, gdyż kształtowanie się błędów językowych jest procesem długotrwałym, najczęściej pozbawionym konkretnej przyczyny, która mogłaby stanowić jego początek.[13]”

            Kuriozalne wydają mi się argumenty wysuwane w trakcie internetowej dyskusji, mówiące, iż podinsp. Piotr Górnik i asp. Tadeusz Kasprzak z Zakładu Służby Kryminalnej Szkoły Policyjnej w Katowicach, w wydawnictwie tejże szkoły, zatytułowanym „Okazanie”[14] (2012), posłużyli się nazwą „lustro fenickie”, ponieważ wyczytali to w Wikipedii[15], czy też twierdzenie, że „Fenicja to było państwo starożytne, dotrwało do VII w. i jedyne lustra jakie znać mogli Fenicjanie były z polerowanego metalu. Natomiast w Wenecji w XVI w. opracowano metodę pokrywania gładkich płīt kryształowych amalgamatem cynowym i to były pierwsze lustra, przepuszczające częściowo światłó, tak, że można byłó przez nie patrzec z pomieszcenia ciemnego do oświetlonego[16]”, albo że „na każde jedno użycie »fenickiego« można znaleźć 32 użycia »weneckiego«[17]” lub też, że „w 2 hasłach obcojęzycznych Wikipedii mamy takie oto nazwy (synonimy) tego typu luster: j. niemiecki: Venezianische Spiegel, j. holenderski: venetiaanse spiegel[18]”.

            Poszukiwania źródła nazwy oparte na technologii wyrobu luster w Fenicji lub Wenecji jest chybione, gdyż lustro półprzepuszczalne wynalezione zostało dopiero na początku XX wieku przez Emila Blocha, który 26 września 1902 r. złożył w tej sprawie wniosek, a 17 lutego 1903 roku uzyskał na ten wyrób amerykański patent nr US720877A, w którym nazywany jest on „Transparent mirror”[19]. Zarówno Fenicjanie, jak i Wenecjanie nie dysponowali odpowiednią technologią, która pozwalałby wykonać lustro półprzepuszczalne, gdyż dla uzyskania odpowiedniego efektu konieczne jest nałożenie na szkło bardzo cienkiej warstwy metalu (np. soli srebra) grubości zaledwie kilku atomów. Lustra z posrebrzanego szkła, jakich używamy dzisiaj, zostały wynalezione dopiero w 1835 roku przez niemieckiego chemika Justus von Liebiga, który poprzez chemiczną redukcję azotanu srebra był w stanie wytworzyć na szkle wyjątkowo cienką warstwę tego metalu[20].

Justus von Liebig oraz patent Emila Blocha 

            Również statystyka niczego nie dowodzi. Jeśli kilkadziesiąt osób nazwie rewolwer pistoletem, czy liczba błędnych wypowiedzi będzie dowodem, że mają rację?

            Poszukiwanie argumentów w nazewnictwie występującym w innych niż polski językach to droga donikąd. W dyskusji przytoczone są dwa przykłady. Czy to ma świadczyć o tym, że akurat z któregoś z tych języków rzekomo przejęliśmy nazwę, czy wybrano akurat te dwa, ponieważ wspierają tezę autora, że lustro półprzepuszczalne to „lustro weneckie”? To samo narzędzie nazywane jest w Polsce kluczem „francuskim”, a w innych krajach (np. we Francji) „angielskim”. Czy oznacza to, że nazwa używana w naszym kraju jest błędna? Używamy określenia „ryba po grecku”, choć Grecy nie znają takiej potrawy, mówimy o pierogach ruskich, choć Rosjanie są tym zdziwieni, a nasza „kawa po turecku” jest w Turcji czymś kompletnie nieznanym i taki sposób parzenia, jaki w Polsce nazywamy „po turecku” to dla Turków świętokradztwo.

            Co do używania w języku niemieckim nazwy „Venezianische Spiegel”, intrygujące wydaje się pytanie czemu autor pominął informację, że funkcjonuje tam również nazwa „Spanischer Spiegel“, czyli „lustro hiszpańskie“[21].

            Wydaje się, że „lustro fenickie” jest nazwą własną występującą jedynie w Polsce. W większości krajów funkcjonują raczej nazwy opisowe, jak „lustro półprzepuszczalne”, „lustro obserwacyjne”, „lustro szpiegowskie” itp. Przykłady, z kilku języków: ang.: Two-Way Mirror (lustro dwukierunkowe), Transparent Mirror lub See-through Mirror (lustro przezroczyste), Surveillance Mirror (lustro nadzoru); niem.: Einwegspiegel (lustro jednokierunkowe) Venezianische Spiegel (lustro weneckie), Spanischer Spiegel (lustro hiszpańskie), Spionspigel (lustro szpiegowskie), Polizeispiegel (lustro policyjne); nl.: venetiaanse spiegel (lustro weneckie); ros.: зеркало Гезелла (lustro Gesella); fr.: miroir sans tain /miroir espion (lustro bez podlewu / lustro szpiegowskie); hiszp. espejo espía (lustro szpiegowskie); cz.: polopropustné lub poloprůhledné zrcadlo / špionážní zrcadlo (półprzepuszczalne lub półprzezroczyste lustro / szpiegowskie lustro), węg.: kém tükör (lustro szpiegowskie), jap. マジックミラ majikkumirā (magiczne lustro) itp.

Lustro fenickie w filmie Francisa Forda Coppoli "Rozmowa"
po lewej - widok z zewnątrz, po prawej - od wewnątrz

            Warto zwrócić uwagę na nazwy funkcjonujące w językach francuskim i rosyjskim. Termin francuski – „miroir sans tain” znaczy „lustro bez podlewu”[22], przy czym „podlew lustra” to warstwa zabezpieczająca przed korozją warstwę  odbijającą światło (np. srebrną) naniesioną bezpośrednio na płytę szklaną[23].

            Rosjanie używają nazwy „lustro Gesella”, od nazwiska amerykańskiego psychologa, przy czym w haśle zamieszczonym w rosyjskiej Wikipedii[24] występuje błąd w krótkim biogramie Arnolda Luciusa Gesella. Podano tam mianowicie daty jego urodzenia i śmierci: 06/21/1880 – 06/04/1899. Data urodzenia jest prawidłowa, natomiast A. L. Gessell zmarł faktycznie 21 maja 1961 r.[25] Gdyby zmarł w roku 1899, to nie byłoby możliwe, że opracował „metodę obserwacji zachowań dzieci za pomocą kamery i półprzezroczystego lustra”, jak podano w Wikipedii. Również informacja o „półprzezroczystym lustrze” nie odpowiada prawdzie. W jego biografii znaleźć można taki opis: „Wewnętrzna ściana dziecięcego pokoju zabaw (…) to duży ekran, zaprojektowany przez dr. Gesella i wykonany z perforowanej blachy. Strona skierowana do dzieci została ozdobiona malowidłami odpowiednimi dla przedszkola. Za tym długim ekranem znajdował się ciemny korytarz, w którym badacze i widzowie mogli siedzieć lub stać. Jeśli milczeli, dzieci nie zdawały sobie sprawy z ich obecności.[26]” Wynika z tego, że Gesell wymyślił ekran obserwacyjny wykonany z blachy, a nie lustro półprzepuszczalne.

            Pytanie dotyczące prawidłowej nazwy lustra obserwacyjnego (półprzepuszczalnego), to nie sprawa dla językoznawców. Mogą oni szukać wyjaśnienia jakie jest pochodzenie nazwy „lustro fenickie”, czy próbować dociec skąd pojawiło się błędne określenie takiego lustra, jako „weneckiego”.

            Moim zdaniem natomiast, nie ulega wątpliwości, że lustro weneckie, to lustro zdobione szlifem i grawerunkiem, często barwione, którego produkcja rozwinęła się w XVIII wieku w Wenecji (Murano), a lustro fenickie to takie, które pokryte jest bardzo cienką warstwą metalu odbijającego światło i z zaciemnionego pomieszczenia można przez nie widzieć wnętrze pomieszczenia oświetlonego, nie będąc widzianym przez osoby obserwowane.

            Problem właściwej nazwy tego zwierciadła pojawił się z upowszechnieniem Internetu, jako podstawowego źródła wiedzy. W publikacjach wydawanych przed epoką internetową nie spotyka się nazwy „lustro weneckie” na określenie lustra półprzepuszczalnego. Czemu zatem mielibyśmy dawać wiarę anonimowemu autorowi, który z jakiegoś powodu napisał w Sieci, że lustro półprzepuszczalne to „lustro weneckie”, a nie wierzyć profesjonalistom, praktykom i osobom pracującym naukowo, gdzie określenie „lustro fenickie”, to ugruntowana w kryminalistyce i prawie nazwa oznaczające lustro półprzepuszczalne (obserwacyjne)?

QED

Coś dla odważnych, czyli toaleta w Montrealu wykonana z luster fenickich: Just for Laughs see-through public toilet

Źródła zdjęć:

Obrazek wyróżniający: okulary słoneczne: Photo by <a href=”/photographer/rdavid-29403″>Rodrigo  David</a> from <a href=”https://freeimages.com/”>FreeImages</a>

Lustrzana elewacja budynku: fot. ©Krzysztof Drozd

Justus von Liebig: https://en.wikipedia.org/wiki/Justus_von_Liebig

Kadry z filmu „Rozmowa”, reż. Francis Ford Coppola, prod. USA, 1974

________________________________

[1] Hasło: „Wenecki”; Słownik języka polskiego pod red. naukową Mieczysława Szymczaka, tom III, PWN, Warszawa 1981, s. 677

[2] Hasło: „Weneckie szkło”; Encyklopedia Powszechna PWN, wydanie trzecie, PWN, Warszawa 1987, tom 4, s. 672

[3] Zbigniew Czeczot, Mieczysław Czubalski, Zarys kryminalistyki, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1972, s. 86

[4] Józef Wójcikiewicz, praObrońca a okazanie, „Palestra” nr 35/3-4 (399-400), 1991, s. 44-46; (dostęp: 2.09.2019) http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Palestra/Palestra-r1991-t35-n3_4(399_400)/Palestra-r1991-t35-n3_4(399_400)-s44-46/Palestra-r1991-t35-n3_4(399_400)-s44-46.pdf

[5] Stanisław Pikulski, Podstawowe zagadnienia taktyki kryminalistycznej, Temida 2, Białystok 1997, s.182; (dostęp: 1.09.2019) https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/7685/1/S_Pikulski_Podstawowe%20zagadnienia%20taktyki%20kryminalistycznej.pdf

[6] (dostęp: 1.09.2019) http://www.kryminalistyka.fr.pl/crime_okazanie.php)

[7] Tadeusz Hanausek, Kryminalistyka. Zarys wykładu, Kantor Wydawniczy Zakamycze, wyd. II, Kraków 1997, s. 225

[8] Michał Domaracki, Okazanie osoby bezpośrednie z ukrycia, dyskretne; (dostęp: 1.09.2019) (https://webcache.googleusercontent.com/search?q=cache:n7kKvzwcJ0YJ:https://prawo.uni.wroc.pl/sites/default/files/students-resources/Okazanie_0.pptx+&cd=8&hl=pl&ct=clnk&gl=pl)

[9] Paweł Bucoń, Marta Starobrat, Okazanie jako czynność procesowo – kryminalistyczna, Przegląd prawno-ekonomiczny, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Wydział Zamiejscowy Prawa i Nauk o Gospodarce w Stalowej Woli, Nr 17, Stalowa Wola 2011, s. 8; (dostęp: 2.09.2019) https://www.kul.pl/files/19/PPE_17.pdf

[10] Kamila Chmielewska, Ochrona przesłuchiwanych dzieci, rozdział III Udział organizacji pozarządowych w poprawie sytuacji dzieci–świadków w perspektywie międzynarodowej, Biuro Rzecznika Praw Dziecka, Warszawa 2012; (dostęp: 8.09.2019) http://brpd.gov.pl/sites/default/files/ochrona_przesluchiwanych_dzieci.pdf

[11]Załącznik do Wytycznych Nr 3 Komendanta Głównego Policji z dnia 17 listopada 2009 roku w sprawie standardów technicznych, funkcjonalnych i użytkowych obowiązujących w obiektach służbowych Policji; (dostęp: 17.09.2019) https://archiwumbip.mswia.gov.pl/download/4/16469/Zalaczniknr9Wytycznenr3KomendantaGlownegoPolicji.pdf

[12] Załącznik do Wytycznych Nr 3 Komendanta Głównego Policji z dnia 30 lipca 2013 roku w sprawie standardów technicznych, funkcjonalnych i użytkowych obowiązujących w obiektach służbowych Policji; (dostęp: 17.09.2019) https://platformazakupowa.pl/file/get_new/059a6807f2ba3e43a30895084b3b386c.pdf

[13] Piotr Karlik, Weneckie czy fenickie – lustro obserwacyjne i jego zastosowanie w czynnościach procesowych [w:] III Dni Kryminalistyki Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Rzeszowskiego, Materiały z Konferencji, pod red. Mariusza Zelka i opieką merytoryczną dr Moniki Klejnowskiej, Rzeszów 2009, s. 113; (dostęp: 2.09.2019) https://docer.pl/doc/n5nccxx

[14] podinsp. Piotr Górnik, asp. Tadeusz Kasprzak, Okazanie,  Zakład Służby Kryminalnej, Szkoła Policji w Katowicach, Katowice 2012, s. 17: 4.1.2. Okazanie osoby bezpośrednie z ukrycia (tzw. dyskretne) | Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 2 czerwca 2003 r. w sprawie warunków technicznych przeprowadzenia okazania zezwala na okazywanie osoby w sposób wyłączający możliwość rozpoznania osoby przesłuchiwanej przez osobę okazywaną, a także użycie podczas takiego okazania w szczególności: (…) lustra obserwacyjnego (lustro fenickie); (dostęp: 2.09.2019) http://isp.policja.pl/isp/e-czytelnia/3485,Okazanie.html

[15] Dyskusja: Lustro półprzepuszczalne, Szkoła Policji w Katowicach, dyskusja, Jan Winnicki; (dostęp: 13.09.2019) https://pl.wikipedia.org/wiki/Dyskusja:Lustro_p%C3%B3%C5%82przepuszczalne

[16] Dyskusja: Lustro fenickie czy weneckie?(dostęp: 13.09.2019) https://www.wikiwand.com/pl/Dyskusja:Lustro_fenickie

[17] Dyskusja: Lustro półprzepuszczalne, Szkoła Policji w Katowicach, dyskusja, Jan Winnicki; (dostęp: 13.09.2019) https://pl.wikipedia.org/wiki/Dyskusja:Lustro_p%C3%B3%C5%82przepuszczalne

[18] Dyskusja: Lustro fenickie czy weneckie?Koalar (dyskusja); (dostęp: 13.09.2019) https://www.wikiwand.com/pl/Dyskusja:Lustro_fenickie

[19] Transparent mirror; (dostęp: 15.09.2019) https://patents.google.com/patent/US720877A/en; również (dostęp: 20.09.2019) https://www.thoughtco.com/history-of-glass-1991846

[20] Piotr Wałuszko, Lustro fenickie; (dostęp 18.09.2019) https://szybka.pl/forum/szklo-budowlane/lustro-fenickie/; Lukáš Voříšek, Slouží kriminalistům, šéfům i Kazmovi. Jak fungují polopropustná špionážní zrcadla?; (dostęp: 15.09.2019) https://insmart.cz/jak-funguje-polopropustne-zrcadlo/; How One-Way Mirrors Work (dostęp: 20.09.2019) https://www.todayifoundout.com/index.php/2011/04/how-one-way-mirrors-work/

[21] Einwegspiegel; (dostęp: 15.09.2019) https://de.wikipedia.org/wiki/Einwegspiegel

[22] Por. hasło „tain” [w:] Wielki słownik francusko-polski, tom II, Państwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1986, s. 781

[23] Waldemar Pachulski, Lustra kryształowe, (dostęp: 15.09.2019) http://www.szklarze.com.pl/lustra-krysztalowe/

[24] Зеркало Гезелла; (dostęp: 15.09.2019) https://ru.wikipedia.org/wiki/Зеркало_Гезелла

[25] Arnold Gesell amerykański psycholog; (dostęp: 15.09.2019)  https://www.britannica.com/biography/Arnold-Gesell

[26] Arnold Lucius Gesell 1880—1961, A Biographical Memoir by Walter R. Miles, Biographical Memoir, 1964, National Academy of Sciences, Washington D.C.; (dostęp: 16.09.2019) http://www.nasonline.org/publications/biographical-memoirs/memoir-pdfs/gesell-arnold.pdf